Sygn. akt III CZP 76/22
UCHWAŁA
Dnia 13 kwietnia 2022 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Monika Koba (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K. B.
przy uczestnictwie A. M.
o wykonanie kontaktów z małoletnim D. M.,
po rozstrzygnięciu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 kwietnia 2022 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 18 października 2021 r., sygn. akt XI 1Cz […],
„Czy na podstawie art. 59815 § 2 kpc możliwe jest zagrożenie
osobie uprawnionej do kontaktów z dzieckiem nakazaniem zapłaty
określonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko
pozostaje za niezrealizowanie kontaktów z dzieckiem w terminach
określonych w ugodzie zawartej przed sądem, jeżeli wskazano w niej,
że osoba ta ma prawo do kontaktów z dzieckiem, a nie wskazano, że
ma też obowiązek realizowania kontaktów zgodnie z umową?”.
podjął uchwałę:
Sąd opiekuńczy może zagrozić osobie uprawnionej do
kontaktów z dzieckiem nakazaniem zapłaty określonej sumy
pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje za
ich niezrealizowanie (art. 59815 § 2 k.p.c.) także wtedy, gdy w
ugodzie użyto określenia, że uprawniony ma prawo do kontaktów
z dzieckiem, a pominięto będący odpowiednikiem prawa
obowiązek realizowania uzgodnionych kontaktów.
2
UZASADNIENIE
W ugodzie zawartej przez K. B. i A. M. w dniu 23 stycznia 2021 r. przed
Sądem Rejonowym w K. w sprawie z wniosku A. M. o zmianę ustalonych w wyroku
rozwodowym kontaktów z dzieckiem stron – D. M., uczestnicy przyjęli, że: (pkt I)
wnioskodawca będzie miał prawo do osobistego nieprzerwanego kontaktu z synem
w ten sposób, że w dwa weekendy miesiąca dobrowolnie ustalone przez strony w
godzinach od 10 do 16 w sobotę i niedzielę oraz w innych określonych precyzyjniej
terminach, (pkt II) „terminy spotkań będą ustalone przez strony z tygodniowym
wyprzedzeniem”.
K. B. wystąpiła do Sądu Rejonowego w K. o zastosowanie wobec uczestnika
A. M. środków, które skłonią go do wykonywania ustalonych kontaktów z synem.
Postanowieniem z dnia 10 maja 2021 r. Sąd Rejonowy w K. zagroził
uczestnikowi A. M. nakazaniem zapłaty kwot po 100 zł na rzecz wnioskodawczyni
K. B. za każde naruszenie obowiązków wynikających z pkt II ugody sądowej
zawartej w dniu 23 stycznia 2020 r. W motywach postanowienia Sąd Rejonowy
wskazał, że zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej jest konsekwencją
naruszania przez uczestnika nie tyle zobowiązań określonych w pkt II ugody, co
wynikających z pkt I ugody, to jest ustaleń co do terminów, w których uczestnik ma
prawo kontaktować się z synem.
Postanowienie Sądu Rejonowego w K. z dnia 10 maja 2021 r. zaskarżył
zażaleniem uczestnik i zażądał jego uchylenia oraz oddalenia wniosku w całości.
Przy rozpoznawaniu zażalenia uczestnika na postanowienie z dnia 10 maja
2021 r. powstało zagadnienie prawne przytoczone w sentencji, które Sąd Okręgowy
w Krakowie przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu (art. 390
w związku z art. 397 § 3 k.p.c.). Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą tego, czy
dopuszczalne jest zagrożenie uczestnikowi nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej
w sytuacji, gdy w ugodzie sądowej będącej podstawą tego orzeczenia użyto
sformułowania, że w określonych terminach „będzie miał prawo do osobistego
nieprzerwanego kontaktu z małoletnim synem”, a nie zawarto w niej zobowiązania
uczestnika do kontaktowania się z synem zgodnie z jej postanowieniami.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie zażaleniowe w niniejszej sprawie toczy się według przepisów
kodeksu postępowania cywilnego znowelizowanych ustawą z dnia 4 lipca 2019 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. poz. 1469). Stosownie do tych przepisów postanowienia wydane na
podstawie art. 59815 i art. 59816 k.p.c. są zaskarżalne zażaleniem do sądu drugiej
instancji (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2021 r., III
CZP 47/20, niepubl. i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2021 r., III CZP
17/20, OSNC 2021, nr 10, poz. 64); skład tego sądu w niniejszej sprawie
oznaczony został stosownie do art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020
r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem
i zwalczaniem COVID–19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji
kryzysowych (tekst jedn. Dz. U. poz. 1842 ze zm.).
W ujęciu historycznym orzeczenia, z których wynikał obowiązek wydania
osoby podlegającej władzy rodzicielskiej podlegały wykonaniu stosownie do
przepisów o postępowaniu egzekucyjnym. Ustawodawca tłumaczył konieczność
zmiany stanu prawnego – dokonaną ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr
98, poz. 1069) – tym, że postępowanie prowadzone na podstawie przepisów
obowiązujących przed jej wejściem w życie było nadmiernie formalne i przewlekłe,
gdyż najpierw musiał powstać tytuł precyzujący obowiązki wobec osoby
pozostającej pod opieką, w tym dziecka, a następnie – w razie stwierdzenia, że
obowiązki te nie zostały wypełnione – konieczne było wszczęcie postępowania
egzekucyjnego (art. 1089–10951, art. 1052–1059 k.p.c.). Czyniło to – jak wynika
z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej (III.2844) – całą procedurę mało
skuteczną i pozwalało „osobie zobowiązanej do wydania dziecka na uchylanie się
od wykonania orzeczenia, co w konsekwencji podważa prestiż i powagę
prawomocnych orzeczeń sądowych”. Ustawodawca dostrzegł i tę okoliczność, że
umieszczenie przepisów regulujących postępowanie w sprawach o odebranie
osoby w części Kodeksu postępowania cywilnego poświęconej egzekucji formalnie
zrównywało te sprawy ze sprawami dotyczącymi np. egzekucji orzeczenia
4
o wydaniu rzeczy, co z uwagi na okoliczność, że postępowanie odnosi się do osób,
było co najmniej niefortunne. Celem nowelizacji było uproszczenie postępowania
dotyczącego wydania osoby podlegającej opiece, ale też zmiana jego charakteru,
a mianowicie nadanie mu cech postępowania opiekuńczego zamiast
egzekucyjnego.
Ostatecznie postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej
władzy rodzicielskiej lub pozostających pod opieką uregulowane zostało
w przepisach oddziału 5 rozdziału 2 („Inne sprawy rodzinne oraz sprawy
opiekuńcze”) Działu II („Sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego
i kurateli”) Tytułu II Księgi II k.p.c. Jak przypomniał Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 156/06, w postępowaniu tym wyróżnia się fazę
rozpoznawczą oraz fazę wykonawczą (realizacyjną). Faza rozpoznawcza może
przebiegać według art. 5981–5985 k.p.c. lub stanowić część postępowania
rozpoznawczego w sprawie o innym przedmiocie, np. w postępowaniu
opiekuńczym dotyczącym władzy rodzicielskiej, w tym w postępowaniu o zmianę
rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej zawartego w wyroku orzekającym rozwód,
separację lub unieważnienie małżeństwa, albo postępowaniu w sprawie o rozwód,
separację lub unieważnienie małżeństwa.
W nauce i orzecznictwie zwracano uwagę na brak w przepisach o egzekucji
świadczeń niepieniężnych regulacji, która określałaby sposób postępowania w celu
nie tyle odebrania dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej i pozostającego pod
bezpośrednią pieczą jednego z rodziców, co zrealizowania przez drugiego
z rodziców lub inną osobę uprawnioną prawa do kontaktów z nim. W uchwale
z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 75/08 (OSNC 2009, nr 1, poz. 12) Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że w postępowaniu unormowanym w art. 5981 i n. k.p.c.
podlega wykonaniu także postanowienie regulujące kontakty rodziców z dzieckiem,
nakazujące wydawanie dziecka przez rodzica, któremu powierzono wykonywanie
władzy rodzicielskiej, oraz zobowiązujące drugiego rodzica do odprowadzania
dziecka.
Ustawą z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 144, poz. 854), obowiązującą od dnia 13 sierpnia 2011 r.,
5
ustawodawca w art. 59815–59821 k.p.c. kompleksowo uregulował postępowanie
w sprawach o wykonywanie kontaktów z dzieckiem. Także to postępowanie
znalazło miejsce w obrębie przepisów o postępowaniu nieprocesowym –
opiekuńczym (oddział 6 rozdziału 2 – „Inne sprawy rodzinne oraz sprawy
opiekuńcze”, Działu II – „Sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego
i kurateli”, Tytułu II Księgi II k.p.c.), a nie w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym. Oznacza to, że postępowania tego nie prowadzi organ egzekucyjny,
lecz sąd opiekuńczy, a zastosowanie w nim znajdują zasady właściwe
postępowaniu opiekuńczemu, nie zaś egzekucyjnemu.
Z art. 59815 § 2 k.p.c. wynika, że jeżeli osoba uprawniona do kontaktu
z dzieckiem albo osoba, której tego kontaktu zakazano, narusza obowiązki
wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem
w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi tej osobie
nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą
dziecko pozostaje, stosując odpowiednio przepis § 1 art. 59815. Podstawą
wdrożenia środków przewidzianych w art. 59815 k.p.c. jest stwierdzenie, że doszło
do skonkretyzowania uprawnień i obowiązków co do czasu, miejsca i formy
odbywania kontaktów z dzieckiem albo ich zaniechania. Skorzystanie z tych
środków nie jest jednak jeszcze formą represjonowania osoby, która obowiązków
nie dopełnia, gdyż czynność sądu opiekuńczego podejmowana na podstawie
art. 59815 § 2 k.p.c. sprowadza się do samego tylko zagrożenia nakazaniem zapłaty
oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby wykonującej bezpośrednią pieczę nad
dzieckiem, a to w celu skłonienia zobowiązanego do podporządkowania się
obowiązkom. Czynności sądu opiekuńczego podejmowane na podstawie art. 59815
k.p.c. należy traktować zatem jako mające charakter rozpoznawczy, nie zaś ściśle
wykonawczy. W postępowaniu nieprocesowym, o którym tu mowa nie może mieć
zastosowania reguła ustalona w art. 804 k.p.c. jako obowiązująca organ
egzekucyjny w postępowaniu egzekucyjnym. W fazie rozpoznawczej postępowania
uregulowanego w art. 59815–59821 k.p.c. sąd opiekuńczy ma możliwość
przeprowadzenia wykładni ugody konkretyzującej czas, miejsce i formy, w jakich
rodzic niesprawujący bezpośredniej pieczy nad dzieckiem ma się z nim
kontaktować, będącej zarazem podstawą do stwierdzenia treści uprawnień
6
i odpowiadających im obowiązków stron postępowania w materii kontaktów
z dzieckiem. Niezależnie od powyższego sąd ten ma obowiązek ocenić stan
faktyczny sprawy dotyczącej wykonywania kontaktów z dzieckiem
z uwzględnieniem ewentualnych nowych okoliczności, w tym pozwalających na
zrealizowanie dobra dziecka.
Podstawą zastosowania sankcji właściwej postępowaniu wykonawczemu
w postaci nałożenia obowiązku zapłaty sumy pieniężnej jest art. 59816 § 1 k.p.c.,
stosowany wtedy, gdy osoba, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty
oznaczonej sumy na podstawie art. 59815 § 1 lub 2 k.p.c., nie wypełnia nadal
ciążącego na niej obowiązku.
Podstawę materialną kontaktów dziecka z rodzicami jest art. 113 § 1 k.r.o.,
a zachowania, które stanowią formę realizowania tych kontaktów określa § 2 tego
przepisu (przebywanie z dzieckiem – odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka
poza miejsce jego stałego pobytu i bezpośrednie porozumiewanie się,
utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się
na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej). Przepis ten,
w brzmieniu obowiązującym od dnia 13 czerwca 2009 r., a nadanym mu ustawą
z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) stanowi o prawie i obowiązku
rodziców i dzieci utrzymywania ze sobą kontaktów, niezależnie od tego czy
przysługuje im władza rodzicielska nad dzieckiem. Obowiązek rodziców
kontaktowania się z dzieckiem ma zatem źródło bezpośrednio w ustawie, istnieje
niezależnie od tego, że rodzic mieszka z dala od dziecka, a najdotkliwszą sankcją,
jaka może być zastosowana w stosunku do rodzica, gdy wymaga tego dobro
dziecka jest nie tyle ograniczenie lub pozbawienie go władzy rodzicielskiej, lecz
ograniczenie lub zakazanie mu kontaktów z dzieckiem.
Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania
kontaktów z dzieckiem przez drugiego, rodzice określają wspólnie, kierując się
dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia; w braku porozumienia
rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 1131 § 1 k.r.o.). Ugoda zawarta przez rodziców
w postępowaniu o zmianę rozstrzygnięcia dotyczącego kontaktów z dzieckiem
7
a zawartego w wyroku rozwodowym jest formą wspólnego ustalenia kwestii
odnoszących się do sposobu wykonywania kontaktów z dzieckiem przez tego
z nich, pod bezpośrednią pieczą którego dziecko nie przebywa. Powinna ona
określać wszystkie kwestie istotne z punktu widzenia celu jej zawarcia, którym jest
sprecyzowanie czasu, miejsca i form, w których ten z rodziców, pod bezpośrednią
pieczą którego dziecko nie pozostaje będzie realizował swoje uprawnienie ale
zarazem obowiązek kontaktowania się z dzieckiem, a drugi z rodziców, sprawujący
nad dzieckiem bezpośrednią pieczę będzie współdziałał w celu wykonania tego
obowiązku i wykonywał ciążące na nim obowiązki przygotowania dziecka do
kontaktów z drugim rodzicem. Celem ugodowego uregulowania terminów i form,
w jakich rodzic niesprawujący bezpośredniej pieczy nad dzieckiem ma wykonywać
z nim kontakty jest co do zasady doprecyzowanie zachowań, które będą prowadziły
do wykonania obowiązku generalnie określonego w art. 113 k.r.o. jako obowiązek
kontaktowania się dzieckiem, nie zaś zwolnienie z niego, także przez – sprzeczne
z art. 113 k.r.o. – przemianowanie obowiązku na wyłącznie uprawnienie rodzica,
z którego ten może, lecz nie musi korzystać. Wyłożenie postanowień zawartej
przez rodziców dziecka ugody dotyczącej terminów i form, w jakich rodzic, pod
którego pieczą dziecko nie pozostaje będzie wykonywał kontakty z nim i przyjęcie
z odwołaniem się do użytego w niej sformułowania uprawnienie, że realizowanie
tychże kontaktów w sposób określony w ugodzie jest wyłącznie uprawnieniem
rodzica, z którego ten może, lecz nie musi korzystać, byłoby naruszeniem art. 113
k.r.o. Argumentów za takim rozumieniem ugody określającej zasady wykonywania
kontaktów z dzieckiem przez rodzica, pod którego bezpośrednią pieczą dziecko
stale nie przebywa dostarczają art. 59817 § 1 i 2 oraz art. 59817 § 2 k.p.c., z których
niewątpliwie wynika, że obowiązki dotyczące kontaktów z dzieckiem mogą być
naruszone zarówno przez rodzica, który nie przygotuje dziecka do kontaktów
z rodzicem, pod którego pieczą ono nie przebywa, jak i przez tego z rodziców, który
nie zrealizuje kontaktów w czasie i formie, w których powinny mieć miejsce. Jeśli
rodzic w ugodzie zagwarantuje dla siebie określony czas, miejsce i formy, w jakich
ma kontaktować się z dzieckiem, to jest to równoznaczne nie tylko z ustaleniem na
jego rzecz uprawnienia, ale i obowiązku zrealizowania kontaktów w ustalonym
8
czasie i formie. Drugi z rodziców, który przygotuje dziecko do kontaktów może
zasadnie liczyć, że one się odbędą i temu założeniu podporządkować swoje plany.
Sąd, który orzeka o zagrożeniu nakazaniem zapłaty odpowiedniej sumy
pieniężnej powinien dokonać kompleksowej oceny treści ugody sądowej ad casu,
gdyż w swoim orzeczeniu powinien wskazać na obowiązek (zachowanie będące
działaniem lub zaniechaniem), którego niewykonanie będzie skutkowało
zasądzeniem tej sumy. Należy postulować, by ugody tak samo jak orzeczenia
sądowe dotyczące określenia form, czasu i miejsca, w których rodzic niesprawujący
bezpośredniej pieczy nad dzieckiem będzie wykonywał kontakty z nim, były
możliwie szczegółowe i precyzyjnie określały zachwiania każdego z rodziców, które
muszą być podjęte w celu zrealizowania kontaktów z dzieckiem, ale użycie
w ugodzie sformułowania, że dana osoba ma prawo do kontaktów w określonym
czasie, miejscu i formie nie uniemożliwia ustalenia przez sąd opiekuńczy, że
z uprawnieniem tym wiąże się obowiązek zrealizowania kontaktów w tymże czasie,
miejscu i formie. Możliwość wydania orzeczenia na podstawie art. 59815 § 2 k.p.c.
nie zależy od tego, czy w ugodzie sądowej użyte zostało sformułowanie, iż któryś
z rodziców „ma obowiązek” realizowania ustalonych kontaktów.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.